عفو مجرمان از دیرباز تاکنون وجود داشته است.در دوران باستان و پس از ان همیشه این حق برای پادشاه وجود داشته است که مجرمان و مقصران را مورد عفو قرار دهد یا در مجازاتهای آنان تخفیق قایل شود.به تدریج این شیوه تا سدههای اخیر وارد حقوق موضوعه کشورها شد و طرفداران آن با برشمردن محاسن استفاده از عفو خواستار تثبیت این نهاد در قوانین کیفری خود شدهاند.
عفو زایل کردن مجازات مجرمان است که امکان دارد به صورت عفو عمومی باشد که اغلب متعاقب انقلابها و بروز بحرانهای داخلی کشورها مورد استفاده قرار میگیرد و یا عفو خصوصی که در حال حاضر رویهی معمول بسیاری از کشورهاست.در تعریف عفو چنین آوردهاند«عفو به معنای اقدامی است که با تصویب نهادهای حکومتی اعم از نهاد رهبری،مجلس قانونگذاری به منظور موقوف ماندن تعقیب متهمان و یا بخشودن تمامی یا قسمتی از مجازات محکومان صورت میگیرد»این تعریف بهطور عام شامل عفو عمومی و خصوصی است
مخالفان عفو خصوصی از جمله پیشگامان مکتب سنتی«کلاسیک»همچون بکاریا کانت- دومسترفورباخ آن را مغایر تفکیک قوا و دخالت در قوهی مجریه و قوهی قضاییه میدانند و نیز تزلزل احکام قضایی را از آثار عفو میدانند«به نظر میرسد واردترین اشکال به عفو خصوصی لطمهای باشد که به حتمی بودن کیفرها وارد میسازد» اما به اعتقاد دکتر اردبیلی«ایرادهای مذکور بههیچوجه صحیح نیست.زیرا عفو یا قسمتی از مجازات را دربارهی محکومعلیه موقوف میدارد و این اقدام تاثیری بر محکومیت او ندارد،به عبارت دیگر اقتدار تصمیمهای قضایی همچنان به قوت خود باقی است.لذا برای حکم که بهطورکلی از وظایف قوهی اجرایی است مداخله در امر قضا محسوب نمیشود»
محاسن عمدهی عفو عبارتند از کاهش جمعیت زندانیان،کاهش و تعدیل اشتباهات قضایی،تلاش زندانیان برای اصلاح و تغییر رفتار خود و... از لحاظ تاریخ حقوق کیفری نخستینبار مواد 45 و 55 قانون مجازات عمومی مصوب سال 1304 نهاد عفو را وارد نظام کیفری کشورمان کرد و این قانون که در سال 1352 اصلاح شد به صورت جداگانه عفو عمومی و عفو خصوصی را مشخص کردکه ذیلا به تعریف هرکدام خواهیم پرداخت.
انواع عفو:
عفوخصوصی:
عفو خصوصی عبارت از بخشش تمام یا یک جزء از مجازات مجرم است بوسیله رئیس مملکت . اثرات عفو خصوصی آنی است باین معنی که جرم و محکومیت بجای خود باقی ولی مجازات مجری نمیگردد بنابرین بخشش یک جزء از مجازات یا تغییر آن بمجازات خفیفتر مانع از محرومیت از حقوق اجتماعی یا محرومیت از بعض حقوق اجتماعی یا مدنی یا خانوادگی نخواهد شد مگر اینکه در تبدیل مجازات،مجازات دوم مستلزم محرومیتهای مزبوره باشد.
عفو عمومی:
عفو عمومی نیز که یکی از اسباب سقوط مجازات ها است ، بموجب قانون و ازخصائص قوه مقننه است عفو عمومی همیشه وجود داشته و در قدیم بوسیله سلاطین اعمال میگشته است هرگاه عفو عمومی قبل از محکومیت قطعی باشد تعقیب متهم را موقوف میدارد و درصورتیکه بعد از محکومیت باشد آثار محکومیت مجرم را بکلی محو مینمایند و اشخاصی که مورد عفو واقع میشوند نمیتوانند از آن امتناع کنند بنابرین میتوان گفت که عفو تحمیل میشود و درصورت محکومیت عفو عمومی دارای اثرات قهقرائی خواهد بود و کلیه عفوشدگان که محکوم بحبس شده یا در توقیف هستند فورا مستخلص گشته و جرائم نقدی یا مخارج محاکمه را نمیتوان از آنها مطالبه نمود و درصورتیکه تأدیه نموده باشند بآنها مسترد خواهد شد و هرگاه مرتکب جرمی پس از عفو شوند مجازات تکرار جرم شامل حال آنها خواهد بود و بدیهی است اثرات عفو عمومی شامل دعاوی خصوصی نمیشود و دعاوی راجعه به جبران خسارات وارده از جرم باشخاص ثالث باقی خواهد بود.
شرایط عفو:
برای بحث در اطراف شرایط ، بطور کلی عفو عمومی را با عفو خصوصی مقایسه مینمائیم:
- برخلاف عفو خصوصی که مربوط بفرد بخصوص است عفو عمومی عادتا صورت موضوعی داشته و درباره گروهی از گناهکاران(صرفنظر از شخصیت و سایر خصوصیات آنها)داده میشود که نام این اشخاص نیز در قانون عفو عمومی برده نمیشوند.
- عفو خصوصی منحصرا مربوط به اموری است که مجازاتهای آنها محرومیت از آزادی و یا جزای نقدی است ولی عفو عمومی برخلاف آن به تمام مجازتها اعمال میشود.
- عفو عمومی صرفا برای محکومیتهای قطعی نیست بلکه بر خلاف عفو خصوصی اعم از اینکه بعد از ارتکاب گناه باشد یا بعد از محکومیت(خواه قطعی خواه غیر قطعی) حاصل میشود.
- عفو خصوصی از قوه مجریه برخاسته شده ولی عفو عمومی از کارهای قوه مقننه میباشد.
آثار ونتایج عفو:
عفوخصوصی:
-پس از اینکه عفو خصوصی در مورد ممحکومی تصویب شد اجرای مجازات او متوقف می شود.اگر عف شامل قسمتی از مجازات باشد فقط اجرای همان قسمت ساقط می شود در حقوق کیفری ایران در مواردی مانند مجازات اعدام اجرای عفو مجازات اصلی را ساقط ومجازات خفیفتری را جایگزین آن می نماید و درآیین نامه کمیسیون عفو بخشودگی فقط در مورد مجازات اعدام است که در صورت موافقت با عفو نباید مجازات به کمتر از پانزده سال حبس تقلیل یابد و دربقیه موارد میزان خاصی تعیین نشده است.
-معافیت از تمام یا بخشی از مجازات اصلی در اثر عفو تاثیری در اعمال مجازاتهای تتمیمی وتبعی ندارد مگر اینکه تصریح شده باشد.
-عفو خصوصی محکومیت کیفری را زایل نمی کندومحکومیت با تمام آثارش در سجل کیفری محکوم علیه باقی می ماندبنابراین در صورت ارتکاب جرم جدید در توصیف تکرار جرم ملحوظ می شود.
-در تعلیق اجرای مجازات نیز همواره مجازات نخستین ملاک اعطای تعلیق می باشد نه مجازاتی که بموجب عفو تخفیف یافته است.
عفو خصوصی نسبت به حقوق زیان دیدگان از جرم بلااثراست زیرا ضرر وزیان ناشی از جرم از حقوق خصوصی محسوب می شود.
-عفو خصوصی اثر فوری دارد یعنی اگر محکومیت به مرحله اجرا در نیامده باشد دیگر اجرا نمی شود و اگر درجریان اجرا باشد موقوف الاجرا خواهد شد.
عفو عمومی نیز پس از محکومیت قطعی باعث زوال محکومیت کیفری می گردد که آثار ونتایج زوال محکومیت عبارتند از:
-سقوط مجازات اصلی به همراه مجازاتهای تتمیمی وتبعی.
-توقف فوری اجرای مجازات در صورت اجرای محکومیت کیفری وموقوف ماندن آثار تبعی آن.
-عدم احتساب محکومیت مذکور درتوصیف تکرار جرم.
-عدم تاثیر محکومیت مذکور در اعطای آزادی مشروط وتعلیق اجرای مجازات.
-حذف حکم از سجل کیفری
-جبران خسارت زیاندیده در صورت ورود هرگونه ضرر وزیان.
-اگر عفو عمومی شخصی نباشد شامل شرکا ومعاونین جرم نیز می شود.